Bir çatının altında duran bir balık… Başı olmayan bir çöp adam… Bahçe tırmığına benzeyen bir sıra çizgi…
Bu semboller, binlerce yıl evvel yaşamış antik bir medeniyete ilişkin yazılı bir metinden alınmış kimi modüller. Ortadan geçen çok vakte rağmen kelam konusu metnin ufak bir kısmı bile deşifre edilemedi. Metne hâkim olan gizem, heyecanlı tartışmaları, araştırmacıları maksat alan vefat tehditlerini ve dev bir para mükafatını beraberinde getirdi.
Son olarak geçtiğimiz ay, Hindistan’ın Tamil Nadu eyaleti başbakanı, İndus Vadisi medeniyetinden kalan bu yazıları deşifre edecek bireye 1 milyon dolar ödül vadetti.
Washington Üniversitesi’nde bilgisayar bilimleri uzmanı olarak vazife yapan Rajesh Rao, 10 yılı aşkın vakittir üzerinde çalıştığı metin için, “Tamamen deşifre edebilirsek Güney Asya’nın tarih öncesi devrine ilişkin hakikaten değerli bir soruyu da yanıtlayabiliriz” dedi.
Yazının deşifre edilmesi halinde, Antik Mısır’a ve Mezopotamya’ya rakip olabileceğine inanılan bir Bronz Çağ medeniyeti çok daha güzel anlaşılabilmiş olacak.
İndus Vadisi, Pakistan ile Hindistan’ın kuzey hududu boyunca uzanıyor. Kimileri yıllar yıllar önce bu çok geniş coğrafyada milyonlarca kişinin yaşadığına, kent planlaması manasında çok gelişmiş kentler kurulduğuna, yük ve uzunluk üzere ölçü ünitelerinin standartlaştırıldığına ve çok kapsamlı ticaret yolları bulunduğuna inanıyor.
Ancak en kıymetlisi metin çözüldüğünde, İndus Vadisi halkının kim olduğu ve günümüzdeki mirasçılarına dair gizem bir nebze olsun aydınlanmış olacak. Bu sayede çağdaş Hindistan’ın kökenlerine dair uzun vakittir devam eden siyasi tartışmada da yeni bir sayfa açılması mümkün.
Rao, “İndus Vadisi medeniyetini sahiplenecek olan topluluk, kent plancılığını ve gelişmiş global ticaret ağlarını birinci hayata geçirenler olmayı da başarmış olacak” dedi.
BU YAZIYI DEŞİFRE ETMEK NEDEN BU KADAR ZOR?
İndus Vadisi yazısından kesimler birinci olarak 1875 yılında yayımlanmış olmakla birlikte İndus Vadisi kültürüne dair bildiklerimiz hayli sonlu. Elimizdeki bilgiler de Pakistan’ın başşehri Karaçi’nin 510 kilometre kuzey doğusunda bulunan Sindh eyaletindeki Mohenjo-daro kentinde yapılan arkeolojik kazılardan geliyor.
Yapılan hafriyatlar, bu kentlerdeki cadde ve sokakların New York ya da Barselona’da olduğu üzere ızgara formunda tasarlandığını, drenaj ve su idare sistemleriyle donatıldığını ortaya koydu. Bahisle ilgili bir makalede, o tarihler prestijiyle bu özelliklerin eşsiz olduğu vurgulandı.
Milattan evvel 2’nci ve 3’üncü binyıllar boyunca İnduslu tüccarlar Basra Körfezi’nin öbür yanında ve Orta Doğu’da yaşayan beşerlerle ticaret yaptı. İndus tüccarlarının gemileri külçeler halinde bakır, inci, baharat ve fildişi taşıyordu. İnduslular altın ve gümüş mücevherat üretiminde hayli ilerlemiş, kendi topraklarından çok uzakta yerleşimler ve koloniler inşa etmişti.
Ancak MÖ 1800 yılı civarında (yani Antik Roma medeniyetinin doğumundan 1000 yıldan fazla vakit önce) İndus medeniyeti yıkıldı ve beşerler daha küçük köylere göç etmeye başladı. İndus medeniyetinin sonunu neyin getirdiği hala bilinmiyor lakin en büyük şüphelilerden biri iklim değişikliği. O periyotta yaşanan uzun kuraklıkların, süratle değişen sıcaklıkların ve öngörülemez yağışların, medeniyetin son birkaç asrında tarımı bitirdiği iddia ediliyor.
MISIR, MEZOPOTAMYA YA DA MAYA UYGARLIĞI KADAR TANINMIYOR
İndus medeniyetine dair bilgilerimiz, Antik Mısır, Mezopotamya ya da Maya uygarlığıyla kıyaslandığında hayli sonlu. Bunun en değerli sebebi de taş mühürler ve toprak eşyalar üzerinde bulunan yazıların hala deşifre edilememiş olması.
Yazıları deşifre etmenin bu kadar sıkıntı olmasının birkaç sebebi var. Birincisi tahlil edilecek çok fazla modül yok. Arkeologlar bugüne kadar üzerini yazılı 4.000 civarında eşya buldu. Antik Mısır kelam konusu olduğunda eldeki kaynakların sayısının 5 milyon söze ulaştığı varsayım ediliyor. Buna hiyeroglifler ve öbür yazılı doküman çeşitleri de dahil.
Dahası İnduslardan kalanların çok büyük bir kısmı boyut olarak epeyce küçük. Yazıların kıymetli bir kısmı kenarları 2,5 santimetre uzunluğunda olan kare halindeki taş mühürlerin üzerinde bulunuyor. Bu küçük alanlara çok kısa metinler sığdırılabilmiş. Sekansların birden fazla dört ya da beş sembolden oluşuyor.
En değerlisi de tıpkı anda hem İndus Vadisi yazısını hem de birebir metnin diğer bir lisana çevrilmiş halini birebir anda barındıran bir evrak bulunabilmiş değil. (Örneğin Rosetta Taşı, Antik Mısırcayı ve Antik Yunancayı bir ortada barındırdığından deşifrede çok değerli bir rol oynamıştı.) Birebir formda İndus hükümdarlarının isimlerini bilmiyor olmamız da çeviri sürecine sekte vuruyor. (Kleopatra ya da Ptolemaios üzere Mısır hükümdarlarının isimleri, Antik Mısırcanın deşifresinde yararlı bir araç olmuştu.)
TEK BİR SEMBOL BİLE DEŞİFRE EDİLEMEDİ
Öte yandan uzmanların üzerinde hemfikir olduğu birtakım ayrıntılar da var. Örneğin birçok araştırmacı, yazının sağdan sola hakikat yazıldığına ve hem dini hem de ekonomik gayelerle (ticaret mallarının işaretlenmesi gibi) kullanıldığına inanıyor. Hatta birçok uzman çeşitli sembollerin manaları konusunda da uzlaşıya varmış durumda. Örneğin başsız çöp adamın bir insanı temsil ettiği düşünülüyor.
Ancak Rosetta Taşı üzere bir kaynak bulunana kadar, bunların hepsi kanıtlanmamış teoriler olarak kalacak. Indus uzmanı Jagat Pati Joshi ve Asko Parpola, 1987 yılında yayımlanan ve yüzlerce mührü ve yazıyı katalogladıkları kitaplarında, “En temel bahislerde bile bir oybirliğine varılabilmiş değil” sözlerini kullanıyordu.
Rao’yla tıpkı projede vazife yapan ve yaklaşık 20 yıldır İndus yazısı üzerine çalışan Mumbai Tata Temel Araştırmalar Enstitüsü uzmanı Nisha Yadav, ortadan onlarca yıl geçmesine karşın “tek bir sembolün bile deşifre edilemediğini” söyledi.
İKİ ANA YAKLAŞIM VAR
Bazı şahıslar için İndus yazısının çözülmesi yalnızca entelektüel ya da akademik bir merakın getirdiği bir gereklilik değil birebir vakitte varoluşsal bir sıkıntı. Zira yazının deşifre edilmesiyle İndus halkı kimdi ve göçün tarafı neydi üzere sorular yanıt bulabilecek.
Şu an İndus medeniyetinin torunları olduğunu tez eden iki ana küme var. Kümelerden biri İndus yazısının bugün Hindistan’ın kuzeyinde konuşulan pek çok lisanın temelini oluşturan ve Hint-Avrupa lisan ailesine mensup olan Antik Sanskritçeyle irtibatlı olduğunu tez ediyor.
Birçok bilim insanı, Hint-Avrupa lisanlarını Hindistan’a getirenlerin Orta Asya’dan gelen Aryan göçmenler olduğuna inanıyor. Ne var ki Rao, bu kümenin tam aykırısını argüman ederek Sanskritçe ve akrabalarının İndus Vadisi medeniyetinden çıkıp Avrupa’ya hakikat yayıldığını öne sürdüğünü belirtti.
Rao, iddiayı, “Her şey en baştan beri Hindistan’daydı. Dışarıdan hiçbir şey gelmedi” kelamlarıyla özetledi.
ARADAKİ FARK NİTEKİM BU KADAR BÜYÜK MÜ?
İkinci gruptakiler ise İndus yazısının, bugün Hindistan’ın güney topraklarında konuşulan Dravidyan lisan ailesiyle irtibatlı olduğuna ve Dravidyan lisanlarının Aryanların kuzeye gelişiyle güneye sıkıştırılmadan evvel bölge genelinde yaygın olarak konuşulduğuna inanıyor.
Güneyde bulunan Tamil Nadu eyaletinin 1 milyon dolarlık ödül teklifinde bulunan başbakanı M. K. Stalin de İndus lisanının Dravidyan lisanlarının atası olduğuna inananlardan. Rao, bu teorinin daha “geleneksel” olduğunu lakin her iki kümede da çok saygıdeğer araştırmacılar olduğunu vurguladı.
Bir de İndus uzmanı Iravatham Mahadevan gibilerin oluşturduğu üçüncü bir küme var. Bu gruptakiler kelam konusu tartışmanın çok manalı olmadığını zira kuzeydeki Aryanlarla güneydeki Dravidyanların ortasında çok net bir ayrım bulunmadığını savunuyor.
Mahadevan, 1998 yılında verdiği bir röportajda, “Dravidyan halkı ya da Aryan halkı diye bir şey yok. Tıpkı Pakistanlılarla Hindistanlıların ırksal manada çok benzeri olması üzere. Her iki topluluk da çok uzun yıllardır birbirleriyle evlenmiş, ortada göç dalgaları yaşanmış. Şu an Hindistan nüfusunun rastgele bir ögesini ırksal olarak ayrıştıramazsınız” demişti.
AMATÖRLER DE ÇOK MERAKLI
Ancak durum hakikatte bu kadar kolay değil. 2011 yılında verdiği TED Konferansı’nda Rao, bulgularının kimilerini yayınladığında nefret postaları aldığını söylemişti. Öbür araştırmacılar da vefat tehditleri aldıklarını açıkladı. Bunların ortasında Steve Farmer da var. Farmer 2004 yılında yayımladığı makalede İndus yazısının rastgele bir lisanı temsil etmediğini yalnızca çağdaş trafik işaretlerinde gördüğümüze benzeri bir semboller dizisi olduğunu öne sürerek meslektaşlarını şoke etmişti.
Yaşanan bütün bu gerginliklere rağmen, İndus yazısı hem profesyonel araştırmacıları hem de amatör meraklıları büyülemeyi sürdürüyor. Hatta ömrünü bu yazıyı çözmeye adamış bireyler var.
Alanın en tanınmış uzmanlarından Parpola da bu bireylerden biri. Yıllardır yazıyı oluşturan işaretlerin manalarını keşfetmek için uğraşan Parpola, birçok Dravidyan lisanında “balık” ve “yıldız” sözlerinin eş sesli olduğunu, öbür birçok antik yazı örneğinde yıldızların rableri sembolize ettiğini, hasebiyle İndus yazısında da balık üzere görünen simgelerin rableri temsil ediyor olabileceğini öne sürüyor.
BİLGİSAYARLARLA ÖRÜNTÜLER TAHLİL EDİLİYOR
Rao ve Yadav üzere araştırmacılar ise daha fazla yazının içinde örüntüler aramaya odaklanıyor. Bunu yapmak için bilgisayar modellerini sembol dizilerini tahlil edecek halde eğiten araştırmacılar, bilgisayarlar kayıp sembollerin ne olduğunu gerçek biçimde kestirim edebilecek duruma gelene kadar sembolleri eksiltiyor.
Bu yaklaşımın çeşitli yararları mevcut. Birincisi bu sayede yazının işleyişindeki örüntüler daha güzel anlaşılıyor (örneğin Türkçede Ğ harfi söz başlarında bulunmuyor ya da İngilizcede birçok vakit Q harfinin akabinde U harfi geliyor) ve böylece araştırmacılar eşyaların üzerindeki hasar görmüş ya da eksik işaretleri tamamlayabiliyor.
Daha da kıymetlisi en yaygın örüntüleri bilmek, kurallara uymayan sekansları tespit etmeye de yarıyor. Yadav, İndus Vadisi’nden çok uzakta Batı Asya’da bulunan mühürlerin kıymetli bir örnek olduğunu belirtti. Bu mühürler İndus Vadisi’nde bulunan kalıntılarla birebir sembolleri taşıyor lakin örüntüleri büsbütün farklı. Bu da birebir sembollerin tıpkı Latin alfabesinde olduğu üzere farklı lisanları yazıya dökecek biçimde evrimleşmiş olabileceği ihtimalini ortaya çıkarıyor.
ÖDÜL VAADİ SİVİLLERİ HEYECANLANDIRDI
Tabii bir de bulmaca çözmeye meraklı olan ve bahtını İndus yazısında denemek isteyen sivillerin yaptığı çalışmalar var. Tamil Nadu Başbakanı Stalin’in duyurduğu 1 milyon dolarlık ödül, bilhassa bu kümede heyecana yol açtı. Mükafatın müracaat sürecine dair net bir açıklama yapılmamış olsa da amatörler teorilerini paylaşmak için uzmanlara koştu.
“Önceden haftada 1-2 e-posta gelirdi. Ancak artık ödül lafı çıktığından beri neredeyse her gün e-postalar alıyorum” diyen Rao, dünyanın dört bir yanından farklı lisanlar konuşan insanların kendisine yazdığını hatta bu bulmaca üzerinde daima birlikte çalışan aileler bile olduğunu söyledi.
Kariyerinin kıymetli bir kısmını İndus yazısını deşifre etmeye adamış olan Rao ise optimistlik ve teslimiyet ortasında gidip geliyor. Rao, daha fazla ilerleme kaydetmek için farklı alanlardan uluslararası uzmanların iş birliği yapması, büyük bir finansman dayanağı ve Hindistan ile Pakistan ortasındaki tartışmalı bölgelerde yapılacak kazılara müsaade verilmesi için siyasi pazarlıklar yapılması gerektiğini söyledi. Rao bir yandan da umudunu koruduğunu belirtti.
Yadav ise dördüncü sınıfta bu mevzuyu öğrendiğinden bu yana İndus Vadisi medeniyetinin büyüsünden kurtulamadığını belirterek, “Çözüm vaadi olmasa bile uğraşın hoşluğu beni her yıl buraya çekiyor. Her gün bu sorun üzerinde çalışmayı iple çekiyorum. Şayet yazıyı deşifre edersek İndus halkının hayatlarında ve ideolojisinde bir pencere açılacak. Cetlerimize dair birçok şeyi, ne düşündüklerini, neye odaklandıklarını bilebileceğiz” tabirlerini kullandı.
Bunların “bugün bizden saklanmakta olan” ayrıntılar olduğunu söyleyen Yadav, “Beni soruna bağlı tutan şey her şeyden öte bu” dedi.