Alman müellif Patrick Süskind’in en bilinen romanına bahis olan ve onun başta Türkiye olmak üzere birçok dünyada tanınan olmasını sağlayan koku duyusu, öbür duyuların çalışma sistemlerinin tersine insanın hafızasıyla direkt bağlantıda olan tılsımlı bir duyu. Derinlerde gizli kalmış uygun ya da makus anılarımız, burnumuza gelen tanıdık bir kokuyla tekrar canlanabiliyor. Koku alma duyusu sanılanın tersine öylesine güçlü bir duyu ki bir anda çocukluğumuza dönebiliyor, geçmişte yaşadığımız âlâ ya da berbat anılarımızla tekrar karşı karşıya kalabiliyoruz. Uzmanlar, bunun sebebini koku duyusunun öteki duyulardan farklı bir formda çalışması olarak yorumluyor. Pekala nasıl oluyor da karşımıza çıkan bir kokuyla bir anda geçmişe dönebiliyoruz? Kokunun tılsımını Kovid-19’un yol açtığı koku kaybına dair değerli çalışmalara imza atan Kulak Burun Boğaz Hastalıkları Uzmanı Prof. Dr. Aytuğ Altundağ ile konuştuk.
KOKUDA ÇOCUKLUĞUNU BULAN MARCEL PROUST
Yedi ciltlik ‘Kayıp Vaktin İzinde‘ serisiyle ölümsüzleşen Fransız edebiyatçı Marcel Proust‘un, çocukluk anılarını bir kekin kokusuyla hatırlamasını ve vakitte seyahat yapmasını kaleme aldığı edebi metin bizlere ‘Proust Fenomeni‘ni kazandırdı. Bir anda ortada hiçbir sebep yokken burnunuza gelen bir kokunun sizi geçmişe götürmesi çoğunlukla bu ‘Proust Fenomeni’ kavramıyla açıklanıyor. Uzun yıllardır yapılan çalışmalar da anılarımızı depolayabilmek için koku duyusundan çok ağır bir halde yararlanıldığını gösteriyor. Prof. Dr. Aytuğ Altundağ, koku ve hafıza bağlantısının farklı kültür ve coğrafyalara nazaran değişiklik gösterdiğini belirterek koku duyusunun tılsımına dikkat çekti.
Tüm duyular beynin ‘talamus’ ismi verilen bölgesiyle bağlantı halindeyken koku duyusu koku soğancığından direkt olarak hafıza merkezine gidiyor ve burada depolanıyor. Kokunun hafıza merkezine öteki duyulardan daha süratli ulaşması sonucunda çok kısa bir halde duyularımızla bağ kurduğunu ileten Altundağ, hafıza için kıymetli olan hipokampusun kokuları kaydederek bellek oluşturduğunu tabir etti. Koku ve hafıza merkezi ortasındaki bu işleyişe ‘bağlantılı bellek’ denildiğini belirten Prof. Dr. Altundağ, “Kokuların çok derinlerde bilinmeyen kalmış âlâ anıları, hoş devirleri ya da kişinin travmalarını canlandırabilmesi mümkün” diye konuştu.
‘YANINIZDA SİZE DÜZGÜN GELEN BİR KOKUYU TAŞIYIN’
Kokular epigenetik transferlerle jenerasyondan jenerasyona travmaları taşıyabiliyor. Bunun hayvansal deneylerle kanıtlandığını söyleyen Prof. Dr. Altundağ, genetik yapısında travma olan hayvanın travma anısı oluşturan kokuyu alması sonucunda gerilime girdiğinin görüldüğünü de ekledi.
Kokuların her vakit uygun anıları hatırlatmadığının kimi vakitlerde berbat anıları da yine canlandırdığını vurgulayan Altundağ, şöyle konuştu:
“Birçok hastama gün içinde daha âlâ hissetmesi için kendisine güzel geldiğini düşündüğü bir kokuyu yanında taşıması gerektiğini, gerilimli bir ortamda tekrar güç depolaması ve olumlu hislerini aktive edebilmesi için bunun uygun bir formül olduğunu söylüyorum.”
Peki anılarımızı canlandıran kokuların çeşitleri kıymetli mi? Neden kimi kokular hafızamızda yer ederken kimilerini hemencecik unuturuz? Konuyla ilgili Prof. Dr. Aytuğ Altundağ, “Çabuk unutulan yahut süratli hatırlanan koku diye net bir şey söylemek mümkün değil. Koku hafızası şahsî bellekle ilgili lakin makus ve keskin kokuların hafızada daha çok kaldığını söylemek mümkün” açıklamasında bulundu.
Koku, insanlığın en eski tarihindeki avcı-toplayıcı toplumlarda hem bitkilerin çeşitlerinin hem de tehlikenin saptanmasında değerli bir araçtı. Günümüzde de olağanda kokusuz olan doğal gazın kokulandırılarak tehlike anında kişiyi uyarması için tasarlandığının altını çizen Altundağ, kokunun güzelleştirici özelliğine dikkat çekti. Koku ve hafıza ortasındaki bağ sayesinde şahısların ileride yaşayabileceği sıkıntıları erken devirde keşfedebilmenin de mümkün olduğunu belirten Prof. Dr. Aytuğ Altundağ, koku duyusunun gücüne başvurarak yapılan çalışmaları şu sözlerle ifade etti:
“Biz bugün koku işlevsel emar (MR) görüntülemesi yapıyoruz. Birtakım farklı kokuları kullanarak kişinin beyninde koku bölgelerindeki aktivasyonları ölçerek nasıl reaksiyon verdiğini görüyoruz. Kişinin bilişsel işlevlerini inceleyerek hafızasındaki erken devir bozulmaları saptayabiliyor, yaşanabilecek nörolojik problemleri evvelden görüntüleyebiliyoruz. Burun ile beyin ortasındaki bu bağlantının kullanılarak gelecekteki birçok hastalığın tedavisinde kokunun güçlü bir araç olduğunu düşünüyorum.”
ALIŞVERİŞE NASIL TEŞVİK EDİYOR?
Koku duyusu, kişinin geçmiş ve gelecek yılları için büyük bir değer taşıdığı üzere günümüzde birçok alanda da bu duyunun gücüne başvurulduğunu görmek mümkün. Örneğin rastgele bir markanın rastgele bir mağazasına girdiğinizde maksadınız hiçbir şey satın almadan sadece dolaşmak olsa bile kendinizi bir anda alışveriş yaparken bulabiliyorsunuz. Peki bu dürtünün sebebi ne?
‘Nöro Marketing’ (nöro pazarlama) kavramı tam da bu durumu açıklamak için kullanılan bir kavram. Birçok markanın kendine ilişkin kurumsal koku oluşturması ve böylelikle kişinin gücünü yükselterek alışverişe ya da iştahını açarak yemek yemeye sevk etmesi mümkün. Her ne kadar bu bahsin etikliği uzun yıllardır tartışılıyor olsa da günümüzde birçok marka daha çok akılda kalmak ve tüketimi artırmak için çeşitli kurumsal kokulara başvuruyor. Bugüne dek yapılmış çalışmalarda bireylerin güzel kokulu bir mağazada kendilerini daha güzel hissettikleri ve bu mağazada vakit geçirme müddetlerinin yaklaşık yüzde 20 oranında arttığı ve bu durumun markanın satışını yüzde 70 oranında olumlu tarafta etkilediği tespit edildi.